Τα αναπτυξιακά στάδια

Η ανάπτυξη του παιδιού διανύει μια σειρά από στάδια, η ομαλή διέλευση από τα οποία οδηγεί σε υγιείς προσωπικότητες, αντίθετα η δυσλειτουργία στην επαφή του με το περιβάλλον του κατά τη διαδικασία αυτή μπορεί να οδηγήσει σε καθηλώσεις και παλινδρομήσεις, αλλά και στη χρήση μια σειράς από μηχανισμούς άμυνας προκειμένου να μπορέσει το άτομο να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του. Θα σας παρουσιάσουμε μια σειρά αναπτυξιακών μοντέλων που περιγράφουν την γνωστική, συναισθηματική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού.

I. Η ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη κατά Freud

Σύμφωνα με τον Freud το άτομο διανύει μια σειρά από στάδια με στόχο την ικανοποίηση βιολογικών κυρίως ορμών και ιδιαίτερα της ορμής για ηδονή (libido). Όλη η πορεία της ζωής του ατόμου είναι μια προσπάθεια να βρει αποδεκτούς τρόπους να ικανοποιήσει την libido του, συνεχώς προσπαθεί να εξισορροπήσει τις εσωτερικές παρορμήσεις και τις απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Φυσιολογική είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητας, όταν σε κάθε στάδιο το άτομο κατορθώνει να εξασφαλίζει επαρκή ικανοποίηση της βιολογικής ορμής, χωρίς να συγκρούεται με τον κοινωνικό περίγυρο. Συγκεκριμένα τα στάδια κατά Freud είναι τα ακόλουθα:

i. Στοματικό στάδιο (1ο έτος ηλικίας): κύρια πηγή ευχαρίστησης ο θηλασμός, η απομύζηση. Κατά την ενήλικη ζωή παρατηρούνται ίχνη της στοματικής φάσης στο μάσημα της τσίχλας, στο φαγητό, το κάπνισμα και το φιλί. Στο στάδιο αυτό παρουσιάζεται η μεγαλύτερη εξάρτηση, το παιδί είναι παθητικό και δεκτικό.

Η καθήλωση σε αυτό το στάδιο κάνει το άτομο να αναπτύσσει ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, να ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του και να μην αποδέχεται τον άλλο ως ξεχωριστή οντότητα. Οι άλλοι αναγνωρίζονται μόνο ως προς το τι μπορούν να δώσουν. Υπάρχουν υπερβολικές απαιτήσεις που εκφράζονται άλλοτε σεμνά και άλλοτε ικετευτικά ή επιθετικά.

ii. Πρωκτικό στάδιο (2ο και 3ο έτος ηλικίας): το παιδί πρέπει να αποκτήσει τον έλεγχο των σφιγκτήρων (ενούρηση, εγκόπρηση) και ο πρωκτός αποτελεί την εστία της ψυχικής έντασης και ικανοποίησης. Στο στάδιο αυτό κυριαρχεί η τάση για αυτονομία και ο αρνητισμός. Η αποβολή των περιττωμάτων θεωρείται ότι φέρνει ανακούφιση από την ένταση και ευχαρίστηση από τον ερεθισμό των βλεννογόνων μεμβρανών σ΄ αυτήν την περιοχή. Η ηδονή που σχετίζεται με αυτήν την ερωτογενή ζώνη βάζει τον οργανισμό σε σύγκρουση.

Υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην αποβολή και την κατακράτηση, ανάμεσα στην ευχαρίστηση της ανακούφισης και την ευχαρίστηση της κατακράτησης, ανάμεσα στην επιθυμία για ευχαρίστηση από την κένωση και τις απαιτήσεις του εξωτερικού κόσμου για καθυστέρηση. Έτσι επέρχεται η πρώτη κρίσιμη σύγκρουση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία.

Η έντονη πίεση του περιβάλλοντος σε αυτό το στάδιο για έλεγχο των σφιγκτήρων μπορεί να δημιουργήσει μια σειρά από αντιδράσεις. Το παιδί ενδέχεται να αρχίσει να εκβάλλει σκόπιμα τα περιττώματά του (διάρροια), ενδέχεται να συνδέσει αυτήν τη διαδικασία με απώλεια κάποιου σημαντικού πράγματος και έτσι είτε να οδηγηθεί σε κατάθλιψη είτε στην ενήλικη ζωή του να αναπτύξει συμπεριφορές τσιγκουνιάς ή φιλαργυρίας. Επιπλέον, ενδέχεται να συνδέσει αυτή τη διαδικασία με την προσφορά κάποιου βραβείου ή δώρου στους άλλους, και αυτό να το συνδέσει με αισθήματα δύναμης ή ελέγχου.

Η καθήλωση στο στάδιο αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική αγάπη για την τάξη και την καθαριότητα, ενδιαφέρον για την οικονομία και τη φιλαργυρία καθώς και υπερβολική ισχυρογνωμοσύνη.

iii. Το φαλλικό στάδιο (3ο ως 7ο έτος της ηλικίας): το παιδί αποκτά επίγνωση των διαφορών στα γεννητικά όργανα μεταξύ των δύο φύλων και συνειδητοποιεί την αγάπη του προς τους γονείς. Στη φάση αυτή η αγάπη του παιδιού δεν κατευθύνεται και προς τους δύο γονείς με τον ίδιο τρόπο. Αναπτύσσεται μια βαθμιαία αυξανόμενη στοργή και προσκόλληση προς το γονέα του αντίθετου φύλου.

Το αγόρι συνειδητοποιεί ότι ενώ το ίδιο έχει πέος το κορίτσι δεν έχει και αρχίζει να αναπτύσσει το άγχος του ευνουχισμού, φοβάται δηλαδή ότι θα χάσει το πέος του, συνήθως για διάφορους ενοχικούς και τιμωρητικούς λόγους. Ο πατέρας του γίνεται αντίζηλος στην αγάπη της μητέρας, συγχρόνως βιώνει έντονα συναισθήματα ενοχής και φόβου τιμωρίας για τις αιμομικτικές του διαθέσεις. Με τον τρόπο αυτόν οδηγείται στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα: το πεπρωμένο κάθε αγοριού είναι να σκοτώσει στη φαντασία του τον πατέρα του και να παντρευτεί τη μητέρα του. Το άγχος ευνουχισμού μπορεί να ενισχυθεί αν ο πατέρας απειλήσει να του κόψει το πέος. Τα έντονα συναισθήματα προς τη μητέρα ενισχύονται ιδιαίτερα από τη γοητεία και τη φυσική ομορφιά της μητέρας.

Το κορίτσι αρχίζει να προσκολλάται στον πατέρα του και να θεωρεί αντίζηλο τη μητέρα, έτσι οδηγείται στο σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Τα αρνητικά συναισθήματα προς τη μητέρα της ενισχύονται καθώς συνειδητοποιεί πως η ίδια δεν έχει πέος και κατηγορεί τη μητέρα της για αυτό, αναπτύσσει τον φθόνο του πέους. Το κορίτσι επιλέγει τον πατέρα ως αντικείμενο αγάπης και φαντάζεται ότι το χαμένο όργανο θα επανακτηθεί αν αποκτήσει ένα παιδί από τον πατέρα της. Η σύγκρουση επιτείνεται από τη γοητεία του πατέρα.

Η λύση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος επέρχεται με την ταύτιση του παιδιού με το γονιό του ίδιου φύλου, έτσι κερδίζει το γονιό του αντίθετου φύλου καθώς ταυτίστηκε με το γονιό του ίδιου φύλου και όχι γιατί ο γονιός του ίδιου φύλου ηττήθηκε από αυτό.

Καθήλωση στο στάδιο αυτό για τους άντρες σημαίνει είμαι, αναπτύσσεται έτσι μια φαλλοκρατική συμπεριφορά, ο φόβος του ευνουχισμού οδηγεί σε υπερβολική και επιδεικτική συμπεριφορά. Για τις γυναίκες τώρα η καθήλωση στο στάδιο αυτό οδηγεί στην ανάπτυξη υστερικής συμπεριφοράς. Η ζωή εξιδανικεύεται, καθώς επίσης ο σύντροφός του και η ρομαντική αγάπη, ενώ οι άσχημες πτυχές της ζωής προκαλούν ανησυχία ακόμη και πανικό.

iv. Το στάδιο της λανθάνουσας σεξουαλικότητας (7ο ως 11ο έτος της ηλικίας). Το άτομο στρέφεται προς τα πρόσωπα και τα πράγματα του ευρύτερου περιβάλλοντος, αποκτά ποικίλες γνώσεις και δεξιότητες και ενισχύει το Υπερεγώ (τις κοινωνικές επιταγές). Το στάδιο αυτό είναι μια περίοδος εσωτερικής γαλήνης πριν την καταιγίδα της ήβης.

v. Το γεννητικό στάδιο (εφηβεία): Το άτομο στρέφεται προς τα μέλη του αντίθετου φύλου για να εκφράσει την αγάπη του και να αναπαράγει απογόνους. Συναισθήματα εξάρτησης και οιδιπόδειες συγκρούσεις που δεν έχουν επιλυθεί πλήρως κατά τα προγεννητικά στάδια της ανάπτυξης επανέρχονται, ορισμένες φορές η αναστάτωση της εφηβείας αποδίδεται ενμέρει σε αυτούς τους παράγοντες.

II. Τα Ψυχοκοινωνικά στάδια ανάπτυξης του Erikson (1950)

Θεμελιώδης εμπιστοσύνη vs Δυσπιστία (1ο έτος): Το άτομο βρίσκεται σε πλήρη εξάρτηση από τα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντός του. Αν το βρέφος νιώθει ότι οι ανάγκες του ικανοποιούνται μόλις προκύψουν και ότι οι γονείς του και το άμεσο περιβάλλον του εξασφαλίζουν άφθονη αγάπη και περιποίηση αναπτύσσει το συναίσθημα της βασικής εμπιστοσύνης, της ασφάλειας και της αισιοδοξίας. Αν όμως νιώθει ότι το περιβάλλον του το παραμελεί, αναπτύσσει το συναίσθημα της δυσπιστίας προς τους άλλους, της καχυποψίας και της ανασφάλειας. Έτσι όταν όλα πάνε καλά σε αυτό το στάδιο το παιδί βιώνει συναισθήματα καλοσύνης, πίστη στον εαυτό του και τους άλλους και αισιοδοξία, όταν όμως υπάρχει δυσλειτουργία σε αυτό το στάδιο βιώνονται αισθήματα κακίας, δυσπιστίας απέναντι στον εαυτό και τους άλλους και απαισιοδοξία.

ii. Αυτονομία vs Αμφιβολία (2ο και 3ο έτος): Το παιδί αρχίζει να αποκτά την ικανότητα για συντονισμένη σωματική κίνηση και διανοητική λειτουργία. Αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς του και οι γύρω του αναγνωρίζουν την ανάγκη να ενεργεί με το δικό του τρόπο και με το δικό του ρυθμό αναπτύσσει το συναίσθημα ότι ασκεί έλεγχο πάνω στον εαυτό του και το περιβάλλον, έτσι αποκτά αυτονομία. Από την άλλη, αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς του δείχνουν υπερπροστατευτική διάθεση και δεν το αφήνουν να αυτενεργεί, αναπτύσσει το συναίσθημα της ντροπής και της αμφιβολίας. Αν πάνε λοιπόν όλα καλά, το παιδί εκδηλώνει τη βούλησή του, αναπτύσσει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων και αποκτά αυτοέλεγχο, αν όχι τότε το παιδί έχει άκαμπτη ακραία συνείδηση, αμφισβήτηση και άκαμπτη ενσυνείδητη ντροπή.

iii. Πρωτοβουλία vs Ενοχή (4ο και 5ο έτος): Κατά την περίοδο αυτή οι κινητικές δραστηριότητες και οι διανοητικές πράξεις του παιδιού αποτελούν προϊόντα της ενεργητικής πρωτοβουλίας του ίδιου του παιδιού. Αν το περιβάλλον αποδέχεται χωρίς επικρίσεις αυτές τις πρωτοβουλίες του παιδιού και επιπλέον το ενθαρρύνουν να ενισχύσει την αυτόβουλη εξερεύνηση του περιβάλλοντος το παιδί αναπτύσσει το συναίσθημα της πρωτοβουλίας. Αντίθετα, αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς είναι επικριτικοί με αυτές του τις πρωτοβουλίες τότε αναπτύσσει το συναίσθημα της ενοχής. Η επιτυχία μετάβασης από αυτό το στάδιο στο επόμενο σημαίνει συναισθήματα ευχαρίστησης από τις επιτυχίες, δραστηριότητα, προσανατολισμός και σκοπός.

iv. Φιλοπονία vs Κατωτερότητα (λανθάνουσα περίοδος): Κατά την περίοδο αυτή το παιδί πρέπει να αποκτήσει τις σχολικές γνώσεις και ικανότητες και να εξοικειωθεί στο πνεύμα της συνεργασίας και της ομαδικότητας. Αν το περιβάλλον του, οικογενειακό και σχολικό, ενθαρρύνει το ενδιαφέρον του παιδιού να γνωρίσει τον κόσμο γύρω του θα αναπτυχθεί το συναίσθημα της εργατικότητας και της φιλοπονίας. Αντίθετα, αν το περιβάλλον ενοχοποιήσει αυτές τις προσπάθειες και θεωρήσει ότι οι προσπάθειες του παιδιού δε γίνονται με τον κατάλληλο τρόπο τότε το παιδί θα εισπράξει απόρριψη, θα βιώσει τα συναισθήματα της αναξιότητας και της κατωτερότητας, οπότε θα πάψει και να προσπαθεί. Αν λοιπόν πάνε όλα καλά σε αυτή τη φάση το παιδί αναπτύσσει την ικανότητα αφοσίωσης σε παραγωγική εργασία και επιδιώκει την εμπειρία της χαρά της δημιουργίας, αν όμως το περιβάλλον του δεν αποδεχτεί τις προσπάθειές του θα βιώσει αισθήματα ανεπάρκειας, αδυναμίας ολοκλήρωσης κάποιου έργου και επομένως ματαιότητα για εκ νέου προσπάθεια.

v. Ταυτότητα vs Σύγχυση ρόλων (εφηβεία): Στη φάση αυτή το άτομο έχει αποκτήσει την αφηρημένη συλλογιστική και μπορεί να διαμορφώνει θεωρίες και φιλοσοφικά συστήματα που συνενώνουν σε ένα αρμονικό σύνολο αντιθετικές πτυχές της κοινωνικής συμβίωσης, Μπορεί μέσα από αυτή τη διαδικασία να συνθέσει ένα πρότυπο ιδεώδους κοινωνίας. Αν ο έφηβος μπορέσει να συνενώσει σε ένα ενιαίο σύνολο όλες τις προηγούμενες εμπειρίες του και να δώσει την προοπτική της συνέχειας θα αποκτήσει μια ικανοποιητική ταυτότητα. Χρειάζεται μια σαφή εικόνα για το ποιος είναι, από πού έρχεται, τι στόχους έχει. Στην περίπτωση που το άτομο στο σημείο αυτό αποπροσανατολιστεί και δε διαμορφώσει μια σαφή εικόνα του Εγώ του, καταλαμβάνεται από κρίση ταυτότητας και κρίση ρόλων. Στην περίπτωση που πάνε όλα καλά σε αυτό το στάδιο το άτομο αποκτά αυτοπεποίθηση για την εσωτερική του ομοιομορφία και φανερώνει ενδείξεις καλής σταδιοδρομίας. Στην αντίθετη περίπτωση υπάρχει δυσκολία ανάληψης ρόλων, έλλειψη προτύπων και αίσθηση ευτέλειας.

vi. Οικειότητα vs Απομόνωση (πρώιμη ενήλικη ζωή): Στη φάση αυτή το άτομο βρίσκεται στην παραγωγική φάση του όπου σταθεροποιείται στην επαγγελματική ζωή και δημιουργεί τη δική του οικογένεια. Το σημαντικό σημείο στη φάση αυτή είναι να κατορθώσει να προσφέρει αγάπη αλλά και να χαλαρώνει στη στοργή και την αγάπη που του προσφέρουν. Χρειάζεται να μην αισθάνεται απειλητικά από το ενδιαφέρον του άλλου, να μη φοβάται ότι θα καταλυθεί το δικό του Εγώ με την αναγνώριση της ύπαρξης στη ζωή του κάποιου άλλου. Τα θετικά αποτελέσματα της υγιούς εμπειρίας αυτού του σταδίου είναι η αμοιβαιότητα, το μοίρασμα, ο επαγγελματικός προορισμός, σε διαφορετική περίπτωση έχουμε επιφανειακές σχέσεις, απομόνωση.

vii. Πανανθρώπινο ενδιαφέρον vs Αυτοαπορρόφηση (ενήλικη ζωή): Στο στάδιο αυτό το άτομο αφού έχει κατακτήσει μια αποτελεσματική προσαρμογή στο οικογενειακό και το επαγγελματικό επίπεδο στρέφει το ενδιαφέρον του για άτομα πέρα από το άμεσο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον και τείνει να εργάζεται για την οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η μη υγιής διέλευση από αυτό το στάδιο οδηγεί στην αυτοαπορρόφηση.

viii. Καταξίωση vs Απόγνωση (γήρας): Στο στάδιο αυτό το άτομο δεν είναι παραγωγικό εργασιακά και κοινωνικά δε δείχνει τόσο δραστήριος πια. Η θετική προσωπική ανασκόπηση φέρνει στο άτομο αισθήματα ικανοποίησης για τα προσωπικά του επιτεύγματα και προσωπικής καταξίωσης, αισθάνεται πλήρης και ολοκληρωμένος. Αν ο προσωπικός απολογισμός ζωής έχει αρνητικό πρόσημο βιώνει συναισθήματα πικρίας αναξιότητας και απόγνωσης, ο φόβος του θανάτου τότε γίνεται πιο μεγάλος, βιώνει πικρία για τη ζωή, για όσα επέλεξε να κάνει και για όσα δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει.

III. Τα στάδια ανάπτυξης του Piaget (1954)

Αισθησιοκινητική περίδος (γέννηση ως 2ο έτος της ηλικίας): Κατά την περίοδο αυτή η γνωστική λειτουργία στηρίζεται σε απλές αισθητηριακές και κινητικές δραστηριότητες. Δεν έχει αποκτηθεί ακόμη η ικανότητα εσωτερικής αναπαράστασης του εξωτερικού κόσμου. Έχει μόνο αναγνωριστική μνήμη, έτσι η κατανόηση του κόσμου στηρίζεται στην άμεση επαφή με τα αντικείμενα και τις ενέργειες που σχετίζονται με αυτά. Το άτομο σε αυτή τη φάση καλύπτει τις ανάγκες του και αντιμετωπίζει τα προβλήματά του με βάση την αντίληψη που του προσφέρουν οι αισθήσεις του και τη δυνατότητα κίνησης του σώματός του για αξιοποίηση των αντικειμένων που υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον του.

ii. Προσυλλογιστική περίοδος (3ο έτος ως 6ο έτος της ηλικίας): Κατά την περίοδο αυτή υπάρχει η κατάκτηση του συμβολισμού με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της γλώσσας. Υπάρχει πλέον η ανακλητική μνήμη όπου αναπαρίσταται ο εξωτερικός κόσμος με εσωτερικές εικόνες. Έτσι το άτομο δε ζει μόνο στο εδώ και τώρα, δε χειρίζεται μόνο τα αντικείμενα του περιβάλλοντος του αλλά είναι ικανό να κάνει εσωτερικούς χειρισμούς των αναπαραστάσεων των αντικειμένων που γνωρίζει. Την περίοδο αυτή η σκέψη κυριαρχείται από εγωκεντρισμό, το περιβάλλον αντιμετωπίζεται μέσα από την προσωπική οπτική, η σκέψη κινείται από το μερικό στο μερικό.

iii. Περίοδος της συγκεκριμένης σκέψης (7ο ως 11ο έτος της ηλικίας): Κατά την περίοδο αυτή η γνωστική λειτουργία στηρίζεται σε νοητικές πράξεις και συλλογισμούς που ανταποκρίνονται στους κανόνες της λογικής, για συγκεκριμένα πράγματα και μόνο στο άμεσο παρόν. Οι συλλογισμοί εδώ είναι εμπειρικοί – επαγωγικοί και δεν αποτελούν οργανικό κι ενιαίο σύστημα.

iv. Περίοδος της αφαιρετικής σκέψης (12ο ως 16ο έτος της ηλικίας): Κατά την περίοδο αυτή η νόηση στηρίζεται σε προτάσεις που η ορθότητά τους κρίνεται όχι μόνο με το συγκεκριμένο εμπειρικό περιεχόμενό τους αλλά με βάση την καθαρή λογική τους δομή. Χρησιμοποιείται ο υποθετικός-παραγωγικός συλλογισμός. Η αφαιρετική σκέψη εμφανίζεται κατά την περίοδο της εφηβείας.

IV. Τα αναπτυξιακά στάδια σύμφωνα με τον Salonia (1992)

Στην Gestalt η ανάπτυξη σηματοδοτείται από την οργάνωση και την ωρίμανση της ικανότητας επαφής με το περιβάλλον του κατά τρόπο υγιή και ικανό να το βοηθήσει να αναπτυχθεί. Η επαφή γίνεται σε ένα σημείο, το όριο, εκεί δηλαδή όπου συναντώνται το όριο του οργανισμού και το όριο του περιβάλλοντος.

i. Το στάδιο της συμβολής (0-6 μηνών): Ο οργανισμός δεν είναι διαφοροποιημένος από το περιβάλλον. Υπάρχει η ψευδαίσθηση του κοινού ορίου (οργανισμού-περιβάλλοντος). Το βρέφος δεν μπορεί να ξεχωρίσει ποιος δρα, ποιος βιώνει ένταση. Η διαθεσιμότητα της μητέρας για τη συμβολή επιτρέπει στις εμπειρίες του παιδιού να έχουν βάση ώστε να μη χαθεί σε μια χαοτική, μπερδεμένη και χωρίς επίγνωση ένωση.

Σε αυτή τη φάση είναι σημαντικό και η μητέρα να βρει κάποια βάση ώστε να μη χαθεί και αυτή στη συμβολή. Σε διαφορετική περίπτωση, το δικό της άγχος θα διοχετευτεί και στο παιδί και ενδεχομένως το παιδί να οδηγηθεί σε σοβαρή παθολογία, όπως η σχιζοφρένεια. Όταν διακόπτεται η συμβολή το παιδί βιώνει άγχος και απελπισία ότι θα χαθεί, θα σκορπιστεί συναίσθημα που μοιράζεται και η μητέρα.
Στη φάση αυτή αγκαλιά δίνει την εμπειρία των ορίων χωρίς να αγχώνει. Έτσι από το αδιαφοροποίητο εμείς αναδύεται το όριο του άλλου, το βρέφος αναγνωρίζει το δικό του όριο βιώνοντας το όριο του άλλου.

ii. Το στάδιο της ενδοβολής (6-9 μηνών): Η διαφορά του σωματικού εαυτού και του περιβάλλοντος έρχεται στο προσκήνιο. Στη φάση αυτή αρχίζει η δόμηση του εαυτού και η διακοπή της συμβολής βιώνεται όχι πια ως κάτι αγχωγόνο αλλά ως μια οργανωμένη αντίληψη της διαφοροποίησης. Το βρέφος ενδοβάλλει τα πάντα, καταπίνει το περιβάλλον του σε μια προσπάθειά του να γνωρίσει τον κόσμο. Μέσα στη διαδικασία αυτή απορροφά και τις πιο αρχαϊκές εμπειρίες της μητέρας που σχετίζονται με την οικειότητα, τη ζεστασία, τον τρόμο, την υπαρξιακή επιβεβαίωση.
Ξεκινά η φάση της οδοντοφυΐας και ταυτόχρονα η διαδικασία της τροποποίησης του περιβάλλοντος με περισσότερη αποφασισμένη δράση. Η επιθετικότητα του παιδιού διοχετεύεται στο περιβάλλον του αποδομώντας το και έτσι το γνωρίζει. Με τον ενεργητικό αυτό τρόπο ο οργανισμός βρίσκει το όριό του.

Αν η μητέρα αντιδράσει υγιώς στη φάση αυτή βρίσκει έναν ρυθμό παρουσίας και απουσίας, ευχαρίστησης και περιορισμού. Αν η μητέρα δεν μπορεί να βρει ρυθμό και αντιδρά στα άκρα ενδεχομένως το παιδί να αναπτύξει ψυχοπαθολογία, όπως μανιοκατάθλιψη.

iii. Το στάδιο της προβολής (9-15 μηνών): Στη φάση αυτή το βρέφος αντιλαμβάνεται ότι οι εντάσεις είναι «μέσα» στον εαυτό του αλλά ακόμη δεν μπορεί να τις αναγνωρίσει ως δικές του και έτσι τις αποδίδει στον άλλο. Με αυτόν τον τρόπο ο άλλος γίνεται σημείο επαφής με τις εντάσεις και τις έντονες αισθήσεις που αντιλαμβάνεται μέσα του.

Στο στάδιο αυτό ξεκινάει ο χειρισμός του περιβάλλοντος που συμπεριλαμβάνει την εξερεύνηση και ενεργοποίηση του κινητικού συστήματος. Ψάχνοντας τον εαυτό του στο περιβάλλον το παιδί βάζει τα θεμέλια για το ενδιαφέρον, την περιέργεια και τη διαισθητική ενσυναίσθησή του προς τον άλλο. Σημαντική αλλαγή συντελείται με το περπάτημα και δίνει στο παιδί νέες δυνατότητες. Έτσι μπορεί μόνο να επιλέξει αν θα προχωρήσει ή αν θα υποχωρήσει, βλέπει τον κόσμο από εναλλακτικές οπτικές γωνίες και μπορεί να δράσει με πιο συντονισμένο και αποτελεσματικό τρόπο.
Αν η μητέρα επιτρέψει να είναι αυτή το αντικείμενο προβολής και δεν τρομάζει από τις προσπάθειες διαφοροποίησης του παιδιού ή το πείσμα του και αν του προσφέρει επαρκή χώρο ώστε η έντασή του να βγει, τότε το παιδί, σιγά-σιγά θα την αναγνωρίσει ως δικιά του. Σε διαφορετική περίπτωση ενδέχεται να αναπτυχθούν παθολογίες όπως η οριακή ή η εξαρτητική.

iv. Το στάδιο της αναστροφής (15-18 μηνών): Στο στάδιο αυτό γίνονται σημαντικές διαφοροποιήσεις: α) η εικόνα του εαυτού και η εικόνα του άλλου, β) εικόνες και πραγματικότητα, γ) μέσα και έξω. Αναπτύσσεται η ικανότητα να κάνει στο περιβάλλον και αυτό που θα ήθελε να του κάνει το περιβάλλον και αυτό που θα ήθελε να κάνει στο περιβάλλον. Μαθαίνει ότι μπορεί να παίζει ρόλους: α) αυτόν που έχει μια ανάγκη και β) αυτόν που ανταποκρίνεται σε μια ανάγκη. Όταν ο οργανισμός φτάνει στο όριο της επαφής δεν μπορεί στην επαφή αλλά γυρίζει στον εαυτό, αναστρέφει ώστε να γευτεί την καινούργια εμπειρία του να μπορεί και χωρίς το περιβάλλον. Μπορώ να φροντίσω τον εαυτό μου και μόνος μου. Αυτή η νέα ανεξαρτησία από τη μια προκαλεί ενθουσιασμό και ευφορία αλλά και το φόβο της μοναξιάς και της εγκατάλειψης.

Είναι σημαντικό η μητέρα να δώσει μια ώθηση ώστε να νιώσει ασφάλεια με την ανεξαρτησία του. Δυσκολίες σε αυτό το στάδιο οδηγούν σε ναρκισσιστικές παθολογίες.

v. Το στάδιο της επαφής (18-24 μηνών): Ο οργανισμός μπορεί να είναι παρόν στο όριο και να επιτρέψει στον εαυτό του να μπει στο εμείς με την επίγνωση ότι θα μπορέσει να οριοθετηθεί πάλι μετά. Τα όρια του εαυτού και του περιβάλλοντος είναι ξεκάθαρα. Αν υπάρχουν δυσκολίες σε προηγούμενα στάδια σε αυτή τη φάση όταν ο οργανισμός βρεθεί σε αυξημένη ένταση πριν την επαφή θα παλινδρομήσει σε πιο αρχαϊκά στάδια της επαφής.

vi. Το στάδιο της μεταεπαφής (24-36 μηνών): Η συμπεριφορά του οργανισμού μετά την τελική επαφή μπορεί να φανερώσει δυσλειτουργίες σε προηγούμενα στάδια. Για παράδειγμα, μετά την τελική επαφή αντί να συνεχίζει με την εμπειρία του εμείς με ικανοποίηση και ενθουσιασμό υποχωρεί στον εαυτό, το εμπόδιο στην επαφή είναι ο εγωτισμός. Ενδεχομένως, μετά την επαφή κολλάει στον άλλο και δεν αποσύρεται από την επαφή. Η δυσλειτουργία εδώ είναι νευρωτική συμβολή. Οι δυσλειτουργίες στο στάδιο αυτό οδηγούν σε νευρώσεις.

Η γνώση και κατανόηση των σταδίων ανάπτυξης του παιδιού είτε αυτή αφορά στην ψυχοσεξουαλική, είτε την ψυχοκοινωνική, είτε τη γνωστική του ανάπτυξη, βοηθά το γονέα να καταλάβει τη διαδικασία του παιδιού του και να βρεθεί σε καλύτερη επαφή μαζί του. Η γνώση καταπολεμά το φόβο και την αβεβαιότητα, βοηθά το άτομο στην καλύτερη προσαρμογή του με το περιβάλλον και τους γύρω του και απομακρύνει το ενδεχόμενο παραμέλησης ή υπερπροστασίας. Χρειάζεται να φροντίζουμε τα παιδιά μας τόσο πολύ ώστε να αναπτύσσονται με φροντίδα αλλά και τόσο λίγο ώστε να μην τα κάνουμε να ασφυκτιούν.

Βάσια Ιγνατίου Καραμανώλη

Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια